نظام ریاستی یا شبه نظام پارلمانی

 دو نوع نظام سیاسی در جهان داریم که یکی نظام ریاستی است که نمونه کامل آن نظام سیاسی آمریکاست ودیگری نظام پارلمانی است که نمونه کامل نظام پارلمانی، نظام سیاسی انگلستان است. علاوه بر این دو نظام، نظام‌های بینابینی هم داریم که به نظام‌های شبه‌پارلمانی و شبه‌ریاستی موسوم هستند. نظام سیاستی ما نظام ریاستی کامل نیست. درواقع ما نه نظام ریاستی هستیم و نه نظام پارلمانی، بلکه به عبارتی نظامی شبه پارلمانی- شبه ریاستی هستیم و در مجموع یک نظام بینابینی محسوب می‌شویم. اینکه بخواهیم به سمت نظام پارلمانی برویم، سیستم چارچوب حقوقی که قانون اساسی است، این اجازه را نمی‌دهد چون رابطه قوای سه گانه در کشور ما براساس قانون اساسی برمبنای این سیستم بینابینی یا شبه پارلمانی تعریف شده و در کل هرگونه تغییر و تحولی مستلزم تغییر قانون اساسی است. نظام پارلمانی مزایا و معایبی دارد. عیب نظام پارلمانی این است که رئیس دولت توسط مردم انتخاب نمی‌شود، اما مزیتش این‌است که هماهنگی دولت و مجلس خیلی بیشتر است. درواقع دولت به تعبیری از درون مجلس شکل می‌گیرد و حزبی که اکثریت را دارد یا توانسته با ائتلاف احزاب دیگر اکثریت را تشکیل دهد، دولت را هم تشکیل می‌دهند یعنی دولت از دل مجلس بیرون می‌آید. در این سیستم با اینکه هماهنگی کمی بیشتر است، اما از طرف دیگر حق مردم برای انتخاب مستقیم رئیس دولت از بین می‌رود و از این لحاظ محدود کردن حق مردم تلقی می‌شود. اما در کل تغییر سیستم ریاستی به پارلمانی مستلزم نه تنها تغییر قانون اساسی بلکه تغییر بسیاری از قوانین دیگر در کشور از جمله قانون انتخابات هم هست. در نظام پارلمانی سیستم انتخاباتی به شکل تناسبی است. یعنی هر حزبی به نسبت رأیی که در انتخابات به دست می‌آورد در پارلمان صاحب کرسی است و وزن آن مشخص می‌شود. انتخابات تناسبی از این لحاظ که فرصتی برای اقلیت هم پدید می‌آورد که آنها هم در قدرت حضور داشته باشند، نسبت به سیستم اکثریتی که الان در کشور ما به همین شیوه عمل می‌شود، مناسب است. اکنون در مجلس هرکسی که 25درصد آرا را داشته باشد حتی اگر حدود 75درصد مردم هم رأی نداده باشند صاحب کرسی در مجلس می‌شود و اکثریت را کسب کرده است. اما در سیستم انتخابات تناسبی وضعیت به این شکل نیست و هر حزبی به نسبت رأیی که دارد، صاحب کرسی خواهد بود. از طرف دیگر در نظام پارلمانی انتخابات باید حزبی شود که مستلزم وجود احزاب قدرتمند و توانمندی است که بتوانند با هم رقابت کنند که در حال حاضر این احزاب در کشور ما به آن معنا وجود ندارند. البته شاهد جناح‌هایی در کشور هستیم که گرچه شبه‌حزب هستند اما نتوانستند کارکردهای حزبی را به معنی واقعی کلمه داشته باشند. بنابراین از این لحاظ هم نه سیستم حزبی ما با ساختار نظام پارلمانی سازگار است و نه سیستم انتخاباتی و نه چارچوب حقوقی که قانون اساسی باشد این اجازه را می‌دهد. اگر قرار بر این باشد که به سمت نظام پارلمانی برویم باید دستخوش تغییراتی شوند. به هر حال هر کدام از این سیستم‌ها عیب و حسن خاص خودشان را دارند. در نظام پارلمانی، پارلمان قدرت بیشتری دارد، به رئیس دولت و وزرا تذکر می‌دهد، سوال و استیضاح می‌کند. البته همه این مکانیزم‌ها در شرایط فعلی در کشور ما وجود دارد. بحث کسب رأی اعتماد برای وزراست که درنظام‌های ریاستی معمولا وزرا دستیار رئیس جمهورند و مسئولیت‌شان مقابل رئیس دولت تعریف می‌شود و نه درقبال پارلمان اما درنظام پارلمانی، مسئولیت وزرا مشترک بین رئیس دولت و پارلمان است. باز در این زمینه هم در کشور ما وضعیت شبیه نظام‌های پارلمانی است؛ یعنی وزرا از طرف رئیس جمهور معرفی می‌شوند اما مجلس هم باید به آنها رأی اعتماد دهد. یعنی مسئولیت مشترک در قبال دولت و مجلس دارند. در نظام پارلمانی حق انحلال مجلس هم به رئیس دولت داده می‌شود واگر نتوانند کار کنند رئیس دولت، پارلمان را منحل می‌کند. اینها مکانیزم‌هایی است که برای حل منازعه درنظر گرفته شده. از طرف دیگر پارلمان هم می‌تواند رئیس دولت را استیضاح و برکنار کند. اما در نظام ریاستی سازوکارها به گونه دیگری است. در نظام ریاستی تفکیک کامل قوا برقرار است و قوا در کار همدیگر دخالت چندانی ندارند. مسئولیت وزرا فقط در قبال رئیس دولت است که در چنین نظام‌هایی رئیس‌‌جمهور است. اگر اختلافی در ارتباط با بعضی موارد بین دولت ومجلس پیش آید، مجلس حق عزل رئیس‌جمهور را به سادگی ندارد. از طرف دیگر هم رئیس‌جمهور یا رئیس دولت هم حق انحلال پارلمان را ندارند. البته برای از بین بردن اختلافات، حق وتو برای رئیس دولت درنظر گرفته شده که اگر با مصوبه‌ای مخالف باشد، می‌تواند آن را وتو و بی اثر کند. درحقیقت این مکانیزم‌ها در نظام سیاسی ما وجود ندارد. یعنی رئیس‌ جمهور آن اختیاراتی که در نظام ریاستی مثل حق وتو هست را ندارد و از طرف دیگر فقط شباهت ما این است که رئیس دولت را از طریق انتخابات مستقیم انتخاب می‌کنیم و در سایر موارد شبیه نظام‌های پارلمانی است. همین الان هم بیشتر به نظام پارلمانی شبیه هستیم تا نظام ریاستی. درمجموع هر کدام از این نظام‌ها محاسن و معایب خاص خود را دارند. معمولا کشورها براساس ویژگی‌های تاریخی، اجتماعی و سیاسی خاصی که دارند، نوع نظام سیاسی‌شان را انتخاب می‌کنند. در کل با این چارچوب حقوقی فعلی امکان تغییر نظام به سمت پارلمانی سخت است./آرمان